Potrącenie bez wątpienia jest instytucją prawną, której można nadać miano „gwiazdy”. Sądy wydały tysiące orzeczeń dotyczących potrącenia i wydaje się, że o potrąceniu powiedziano i napisano już wszystko. Mimo to, w tak zwanych „sprawach frankowych” banki próbują chronić swoje interesy, argumentując, że retroaktywny skutek potrącenia pozbawia kredytobiorcę składającego oświadczenie o potrąceniu prawa do odsetek za opóźnienie. Ta błędna interpretacja wymaga wyjaśnienia samej istoty instytucji potrącenia i jego skutków wstecznych.

Stanowisko banków

Banki twierdzą, że skutek wsteczny potrącenia powinien następować w momencie powstania wymagalności wierzytelności wierzyciela składające oświadczenie o potrąceniu (w tym przypadku kredytobiorcy). Według banków oznacza to, że złożenie przez kredytobiorcę oświadczenia o potrąceniu, powoduje brak możliwości obciążania banku odsetkami za opóźnienie w jej spełnieniu. Według banków brak naliczania odsetek za opóźnienie oznacza, że nie mogą być one objęte składanym oświadczeniem o potrąceniu.

To oryginalne stanowisko wymaga wyjaśnienia istoty potrącenia j jego retroaktywnego skutku. Uznaje się bowiem, że potrącenie jest korzystne zarówno z punktu widzenia wierzyciela aktywnego, jak i wierzyciela pasywnego. Czy tak jest w rzeczywistości? Okazuje się, że błędne zrozumienie wstecznego działania potrącenia może pozbawić wierzyciela składającego oświadczenie o potrąceniu odsetek za opóźnienie. Rozważania na ten temat trzeba zacząć od podstaw prawnych.

Podstawy prawne potrącenia

Zgodnie z art. 498§ 1 KC: Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Zgodnie z art. 499 KC: Potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe

Orzecznictwo

W orzecznictwie przyjęto stanowisko, które akceptuje złożenie oświadczenia o potrąceniu w sytuacji, gdy wymagalna jest tylko wierzytelność wierzyciela aktywnego (wierzyciela dokonującego potrącenia). Termin wymagalności wierzytelności wierzyciela aktywnego nie był i nie może być utożsamiany z „chwilą kiedy potrącenie stało się możliwe”, o której mowa w art. 499 KC.  Taka możliwość wynika z faktu, że potrącenie pełni funkcję zapłaty, więc wierzyciel aktywny może zdecydować o wcześniejszym uregulowaniu długu, zanim wierzytelność wierzyciela pasywnego stanie się wymagalna.

Oznacza to, że oświadczenie o potrąceniu złożone przez wierzyciela aktywnego przed powstaniem wymagalności wierzytelności wierzyciela pasywnego, czyni tę wierzytelność wymagalną wcześniej (składający oświadczenie wyraża wolę wcześniejszego nadania tej wierzytelności przymiotu wymagalności) i finalnie z dniem jego złożenia potrącenie staje się możliwe w myśl przepisów KC.

„Chwila, kiedy potrącenie staje się możliwe”

„Chwila, kiedy potrącenie staje się możliwe”  następuje dopiero w momencie powstania wymagalności obu wierzytelności objętych potrąceniem, co jest stanowiskiem ugruntowanym w judykaturze. Ten moment jest również finalnym momentem naliczania ewentualnych kwot z tytułu opóźnienia lub zwłoki. Dopiero po uzyskaniu wymagalności przez obie objęte potrąceniem wierzytelności powstaje stan, w którym wzajemni wierzyciele mogą zakładać, że przysługujące im wymagalne wierzytelności kompensują ciążący na nich dług, wyłączając jednocześnie ewentualne skutki związane z opóźnieniem/zwłoką w jego uregulowaniu.

Dopóki obie wierzytelności nie są wymagalne potrącenie nie jest możliwe. Jedynie wierzyciel aktywny (którego wierzytelność stała się wymagalna wcześniej) może uczynić potrącenie możliwym wcześniej – z momentem złożenia oświadczenia, czyli:

• gdy w chwili składania oświadczenia o potrąceniu wymagalna jest tylko wierzytelność wierzyciela aktywnego, skutki potrącenia powstają już w momencie złożenia tego oświadczenia. To z kolei oznacza, że należności uboczne w postaci odsetek za opóźnienie naliczanych od wierzytelności wierzyciela aktywnego mogą być przedmiotem potrącenia a finalną datą ich naliczania powinna być data złożenia oświadczenia o potrąceniu;
• gdy oświadczenie o potrąceniu składane jest po powstaniu wymagalności obu wierzytelności, skutek potrącenia następuje w chwili kiedy potrącenie stało się możliwe, czyli w chwili kiedy wymagalne stały się obie wierzytelności. Należności uboczne w postaci odsetek za opóźnienie naliczane od wierzytelności wierzyciela aktywnego mogą być przedmiotem potrącenia a finalną datą ich naliczania powinna być data powstania wymagalności wierzyciela pasywnego.

Podsumowanie

Jako pełnomocnik kredytobiorców z ogromnym zaciekawieniem śledzę obecne stanowiska sądów w tym temacie, licząc na stopniowe zwiększanie liczby orzeczeń potwierdzających dotychczasową interpretację retroaktywnego skutku potrącenia. Przeciwne podejście zburzyłoby niewątpliwie pozytywny „wizerunek” potrącenia, czyniąc tą instytucję w wielu przypadkach niekorzystną, co miałoby negatywne odzwierciedlenie we wzajemnych rozliczeniach i toczących się procesach.

radca prawny Patrycja Wasilewska